میدیا و متمانەی كۆمەڵایەتی

د. رەوشت رەشید

كۆنترۆڵی سەتەلایتەكەم گرت بەدەستەوەو یەكێك لە كەناڵە كوردیەكانم كردەوە.كورتەی هەواڵەكان بەم شێوەیە بوو:  برایەك خوشكەكەی خۆی دەكوژێت و دواتر لەدەروەی شار پارچەپارچەی دەكات. شاعیرێك گیان لەدەست دەدات و قسەی ئەوە هەیە هێزەكانی پۆلیس كەمتەرخەم بووبن لە مردنی. تەقینەوەیەكی گەورە لەپایتەخت چوار كوژراو و23 برینداری لێكەوتەوە كە زۆربەیان ئافرەت و منداڵن و یەكێك لە هێزە ئیسلامیەكانیش بەرپرسیارێتی خۆی لەو تەقینەوەیە راگەیاند. ئەمرۆ لە شارە جۆراوجۆرەكانی  سوریا 47 هاوڵاتی سیڤیل بە فیشەكی هێزە ئەمنیەكان بوونە قوربانی.....
باكەمێك بەیەكەوە لەم هاواڵانە وورد بینەوەو سەیری قوربانی و بكوژەكان بكەین.قوربانیەكان بریتین لە خوشكێك و  چەندئافرەت و منداڵێك و شاعیرێك و چەند هاوڵاتیەكی سیڤیل. بكوژو گومانلێكراوەكانیش بریتین لە برایەك و هێزێكی دینی و هێزەكانی پۆلیس و هێزە ئەمنیەكان.

ئەمە چیمان پێدەڵێت؟!
ئەوەی ئێمە دەیزانین ئەوەیە كە دەبێت برا پشت و پەناو پارێزەر بێت، هێزە دینیەكان بڵاوكەرەوەی خۆشەویستی و تەبایی و مرۆڤدۆستی بن، پۆلیس یارمەتیدەرو پەناگەو جێگەی دڵنیایی خەڵك بێت، هێزە ئەمنیەكانیش پارێزەری ئەمنیەت و ئاسایشی هاوڵاتیان بن و لەكوێ‌ گیان و بەرژەوەندی هاوڵاتیان كەوتە مەترسیەوە ئەوان لەوێ‌ بن بۆئەوەی ئاساییش و هێمنی و سەڵامەتی هاوڵاتیان بەرقەرار بكەن.
بەڵام ئەم هەواڵانە شتێكی ترمان پێدەڵێن. پێمان دەڵێن چیتر براكان و هێزە ئایینیەكان و پۆلیس و هێزە ئەمنیەكان جێی متمانە نین. ئەم هەواڵانە پێمان دەڵێن بۆی هەیە براكان بمانكوژن و پارچە پارچەمان بكەن، بۆی هەیە هێزێكی ئایینی بمانتەقێنێتەوەو لەكون فەیەكونێكدا ئێمەو كۆمەڵێك ژن و مناڵ بكەن بە خۆڵەمێش، بۆی هەیە هێزە ئەمنیەكان تەقەمان لێبكەن و بمانكوژن، بۆشی هەیە لە رووداوێكی گوماناویدا لەنكاوێكدا بمرین و پۆلیسیش نەك هەر نەپرسێت بۆ، بەڵكو دەستیشی هەبێت لە مردنمان. 
ئەم هەواڵانەو چەندین هەواڵی دیكەی هاوشێوە رۆژانە لەرێگەی كەناڵەكانی راگەیاندنەوە دێنە نێوماڵەكانمان و لەرێگەی دووبارەبوونەوەو بەردەوام بوونیان دەبنە بەشێك لە هۆشیاری و تێگەیشتنی خەڵك. لەرێگەی ئەم هەواڵانەو چەندین هەواڵ و وێنەی دیكەی میدیاوە جۆرێك لە بێمتمانەیی و نیگەرانی كۆمەڵایەتی بڵاو دەبێتەوەو ئەگەر چاوێك بە پەیوەندیە كۆمەڵایەتیەكان و هەڵسوكەوت و تێگەیشتنی تاكی كورد بكەین زۆر بەباشی هەست بەم نیگەرانی و بێتمانەییە دەكەین.
 ئەم بێمتمانەییە كە میدیا دەستێكی باڵای هەیە لە دروستبوونی وایكردووە  لەكۆمەڵگای ئێمە تاكێك دروست بێت كە متمانەی بەهیچ شتێكی ئەم وڵاتە نەماوە.

ئەم بێمتمانەییە دۆخێكی بەرهەمهێناوە تیایدا تاك متمانەی بە حكومەت و بە پۆلیس و بە هێزە ئەمنیەكان نەماوە. نەخۆش متمانەی بە پزیشك ونەخۆشخانەی كوردی نەماوە، هاوڵاتی متمانەی بە بازرگان و بەرهەم و كاڵا ناوخۆییەكان نەماوە. ئافرەت متمانەی بە پیاوو پیاویش باوەری بە ئافرەت نەماوە. ئۆپۆزسیۆن باوەری بە دەسەڵات و دەسەڵاتیش متمانەی بە ئۆپۆزسیۆن نەماوە. خوێنكار ومامۆستا متمانەیان بەیەك نەماوە. ئیدی دۆخێكی ترسناكی بێمتمانەیی هاتۆتە ئاراوە كە رۆژ دوای رۆژ تاك و هاوڵاتی بێمتمانەترو بێهودەترو نیگەرانتر بەرهەم دێنێت و رۆژ دوای رۆژ مەوداكانی بێئۆقرەیی ونیگەرانی دەروونی وكۆمەڵایەتی لەنێو كۆمەڵگای ئێمە گەورەترو فراوانتر دەكات.
دیارە دەسەڵات و سیاسەت و ئۆپۆزسیۆن چەندە بەرپرسن لە سەرهەڵدان و بڵاوبوونەوەی ئەم دۆخە، دەزگاكانی راگەیاندنیش ئەوەندە بەشدارن لە بڵاو بوونەوەی ئەم بێمتمانەییە. راستە یەكێك لە وەزیفە سەرەكیەكانی راگەیاندن بریتیە لە بڵاوكردنەوەو گەیاندنی هەواڵ و زانیاری. بەڵام رۆلێكی گرنگتری راگەیاندنیش بریتیە لە رێزگرتن لە سایكۆلۆژیاو زەوق و یادەوەری مرۆڤ و هاوڵاتیان. كاتێكیش راگەیاندن ئەم ئیتیك و بنەما سەرەكیەی ئیشكردن دەدۆرێنێت ئەوا دەبێت بەگومانەوە بروانینە هەموو ئەو خەمە ئینسانیانەش كە خودی راگەیاندن بۆتە میراتگرو جەنگاوەری.
   

ئایین لە بازاری پزیشكیدا

د. رەوشت رەشید

جێگەی نكۆڵیكردن نیە كە بواری پزیشكیی بوارێكی خزمەتگوزاریە و پیشەی پزیشكیی لەخزمەتی مرۆڤایەتی دایە، بەڵام ئەمە رێگر نیە لەبەردەم ئەوەی پزیشكانیش وەكو سەرجەم خەڵكانی تر لەرێگەی زانین و پیشەكەی خۆیان پارە پەیدا بكەن و ژیانێكی جوان بژین. نەئێمە و نەهیچ كەسێك لەسەرتاسەری دونیا گلەیی لەوە ناكەین پزیشكان مافی خوێندن ماندووبوون و ئیشكردنی خۆیان وەربگرن و دەوڵەمەند بن. ئەوەی جێگەی گلەیی و رەخنەلێگرتنە ئەوەیە كە پزیشكان پیشەو زانستەكەیان بەشێوەیەكی ناشەرعی و نامرۆییانە بەكاربهێنن بۆ پەیداكردنی پارەو دەوڵەمەندبوون.

لەبازاری پزیشكیدا رێگەی نایاسی و ناشەرعی بۆ پەیداكردنی پارە زۆر و جۆراوجۆرن. یەكێك لەو شێوازە نا یاسایی و نادروستانە كە هەندێك لە پزیشكان پیادەی دەكەن بریتیە لە بەكارهێنانی ئایین بۆ هەڵخەڵەتاندنی خەڵك و نواندنی رۆڵی پزیشكێكی ئیماندارو خواناس ئەمەش بە مەبەستی ئیشكردن لەسەر سۆز و عاتیفەی خەڵك.
لە كۆمەڵگای ئێمە بەوپێیەی كە كۆمەڵگایەكی موسوڵمان و دیندارە، بەشێوەیەكی گشتی خەڵك بەلایەوە گرنگە پزیشكەكەی خواناس و دیندار بێت، بەتایبەت لەكاتی نەخۆشی و لێقەوماندا خەڵك زیاتر بیر لە ئایین و خواناسی دەكاتەوەو دوور نیە هەست بەگوناهێكی گەورە بكات ئەگەر سەردانی پزیشكێك بكات كە لەرووی ئایینیەوە زۆر بەهێز نەبێت. بەمانایەكی تر لەناو خەڵك و جەماوەری كوردیدا پزیشك چەند زیاتر ئیدیعای دینداری و خواناسی بكات و چەند زیاتر ئیش لەسەر عاتیفەی ئایینی خەڵك بكات، زیاتر عیادەكەی قەرەبالغ دەبێت و زیاتر پارە پەیدا دەكات.

بەشێك لە پزیشكان زۆر باش لەم راستیە تێگەیشتوون هەربۆیەش زۆر بێویژدانانەو دوور لە هەموو بەهایەكی ئەخڵاقی و زانستی ئایین و عاتیفەی خەڵك بەكاردێنن بۆ قەرەبالغكردنی عیادەو دەوڵەمەندكردنی گیرفانەكانیان.
ئەم پزیشكانەی كە باسمان كردن شێوازی جۆراوجۆر دەگرنە بەر بۆ گەیشتن بەم مەرامە. بەشێكیان دەرۆن بۆ حەج و هەموو دونیاش لەم سەفەرەیان ئاگادار دەكەنەوە بۆئەوەی خەڵك بزانن كە جەنابی دكتۆر بووە بە حاجی و دەرەجەیەك لەخوا نزیك بۆتەوەو ئیمان و تەقوای زیاتر بووە، بەمەش لەمەولا لای خەڵك  چارەسەری و دەرمانەكانی جەنابیان لەهی پزیشكانی تر باشترو كاریگەرترە و بەرەكەتی زیاتری تیایە!
هەیانە هەموو رۆژانی هەینی یەكەم كەس خۆی دەكات بە مزگەوت و دوایین كەس دەرواتەوە ماڵ بۆئەوەی سەرجەم موسوڵمانانی مزگەوت بزانن كە جەنابی دكتۆر نوێژكەرێكی دەرەجە یەكەو حەكیمێكی لەخواترسە.
هەیانە لە عیادەكەی ئاوی زمزم دابەش دەكات و هەشیانە ناوە ناوە بە سكرتێرەكەی دەڵێت بە نەخۆشەكان بڵێ‌ 15 خولەك ئیجازەمان بدەنێ‌، جەنابی دكتۆر خەریكی نوێژكردنە . كاتێكیش رەمەزان دێت ئەم جۆرە دكتۆرانە شەڕیانە لەسەر ئەوەی كامیان زووتر خۆی دەگەیەنێتە كەناڵێكی تەلەفزیۆنی یان ستۆدیۆی رادیۆیەك بۆئەوەی باسی سوود و قازانجەكانی رەمەزان بكات.
من كاتێك ئەم قسانە دەكەم دانی پیا دەنێم كە ئایین بۆ لایەنە رۆحی و دەروونیەكان كاریگەری زۆر باشی هەیەو بەهیچ شێوەیەكیش رەخنە لەوە ناگرین خەڵك مومارەسەی ئایینی خۆی بكات. هەروەها دژی ئەوەش نیم كە پزیشكان خودا ناس و ئایینپەروەر بن. ئەوەی جێگەی گلەیی ئێمەیە ئەوەیە ئەم پزیشكانە لەراستیدا ئەو كەسانە نین كە ئیدیعای دەكەن بەڵكو ئایین بۆ بەرژەوەندی خۆیان و هەڵخەڵەتاندنی خەڵك بەكاردێنن.

ئەوەی كە بۆ هەڵخەڵەتاندن و بۆ نواندن بچیتە حەج و رۆژانی هەینی لەریزی پێشەوەی نوێژكەران خەریكی تەزبیحات بیت و لە دەزگاكانی راگەیاندن خەریكی درۆ و قسەی نازانستی بیت و ئایین بۆ دەوڵەمەندكردنی عیادەكەت و فێڵكردن لە خەڵكی نەخۆش و داماو بەكاربهێنیت ئەوپەری لادانە لە بنەماو بەها مرۆیی و ئایینیەكان و دەرچوونە لە رەوشتی پزیشكی و شەرمەزار بوونە بەرامبەر بە مرۆڤبوون.

مانگرتنی تەندروستی زەرەر بەكێ‌ دەگەیەنێت ؟

د. رەوشت رەشید

ماوەیەك لەمەوبەر بیستمان كە پزیشكانی شاری سلێمانی و دواتریش پزیشكانی شاری هەولێر و پاشانیش كارمەندانی تەندروستی هەردوو پارێزگا مانیان گرتووە ئەمەش وەكو پیشاندانی نارەزایی لەبەرامبەر پێشێلكردنی مافەكانیان.

سەرەتا من وەكو پزیشكێك تاسەرئێسقان هاوڕاو هاو داوای پزیشكانی مانگرتووم و ئەو داوایانەی پزیشكان بە مافی رەوا دەبینم و حكومەت و لایەنە پەیوەندیدارەكان لەجێبەجێنەكردنی ئەو داوایانە بە كەمترەخەم ناوزەد دەكەم. 

 ئەم دۆخەی ئێستای كوردستان و ئەم نارەزاییەی چین و توێژە جۆراوجۆرەكان كە هەر رۆژەو گروپێك نارەزایی پیشان دەدات و هەرەشەی مانگرتنی سەرتاسەری و درێژخایەن دەكات دەرەنجامی رۆژگارێكی دورودرێژی پر لە ناعەدالەتی و گەندەڵی دەسەڵاتی كوردی و هەردوو حیزبی دەسەڵاتدارەو دەرهاویشتەی گوێنەگرتنی درێژخایەنی یەكێـتی وپارتیە لە رەخنەگران و لەخەڵك. هەربۆیەش ئەم دۆخە لێرەوە كۆتایی نایەت و زیادكردنی چەند هەزار دینارێك كێشەكە چارەسەر ناكات. ئەمرۆ پزیشكانن ماندەگرن، سبەی مامۆستایان و فەرمانبەران و دوسبەی ئەندازیار و كاسبكاران. ئیدی هەر رۆژەو گروپێك وهەر ماوەی دەستەیەك، تا نیشتیمان دەبێتە وڵاتێكی مانگرتوو. 

 ئەگەرچی دانی پیادەنێم كە نارەزایی دەربرینی پزیشكان و كارمەندانی تەندروستی لەجێی خۆیەتی و مافێكی تایبەتی خۆیانە، بەڵام ئەمە رێگەم لێناگرێت بپرسم ئایا مانگرتن و راگرتنی دەوام لە نەخۆشخانەكان و داخستنی دەرگای سەنتەرەكانی چارەسەری بەرووی خەڵكی هەژار و بێدەرامەت و لەبەرامبەریشدا بەردەوامبوونی دەوام و خزمەتگوزاری لە عیادەو نەخۆشخانە ئەهلیەكان چ قازانجێك بەپرۆسەی نارەزایی دەربرین دەگەیەنێت و چ زیانێكی بۆ دەسەڵاتی كوردی و بەرپرسە زەنگین و باڵاَ دەستەكانی وڵات هەیەو، دواجار تێكرای ئەم مانگرتنە بە زەرەری كێ‌ تەواو دەبێـت؟

وەك هەموومان دەزانین ئێستا لە كوردستان بەشێوەیەكی گشتی خەڵكێك ئەگەر توانای ماددی هەبێت ناچێـتە نەخۆشخانە حكومیەكان بەڵكو روودەكاتە عیادەو نەخۆشخانە ئەهلیەكان. كەسێك توانای ماددی یارمەتی بدات ناروات لە راوێژكاری نەخۆشخانە لەگەڵ سەدان كەسی تر 4 سەعات بوەستێت بۆئەوەی كە نۆرەی هات پێیبلێن ئەم دەرمانانە لە دەرەوە بكڕە یان پێیبڵێن پێویستت بە نەشتەرگەریە بەڵام دوای شەش مانگ نۆرەت دێـت.

كەواتە زۆرینەی ئەو خەڵكانەی دێنە خەستەخانە حكومیەكان ئەوانەن كە توانای بازاری پزیشكی و نەخۆشخانە و عیادە ئەهلیەكانیان نیەو ئەوانەن كە بەلایانەوە ئاساییە 6-12 مانگ چاوەرێی نۆرەی نەشتەرگەری و مەرحەمەتی نەخۆشخانە حكومیەكان بكەن بەڵام پارەی ئەوەیان نیە بچن لە نەخۆشخانەیەكی ئەهلی هەمان رۆژ ئەو نەشتەرگەیەرە بۆخۆیان یان كەسێكی خانەوادەكەیان بكەن.

كاتێك پزیشكان و كارمەندانی تەندروستی ماندەگرن ئەوە كورو كچ و خزم و كەسەكانی بارزانی و تاڵەبانی و بەرپرسە گەورە و بازرگانە زەبەلاحەكان نین كە زەرەر دەكەن و مانگرتنەكە كاریگەری دەبێـت لەسەریان، بەڵكو ئەو خەڵكە داماو و ئەو مناڵە هەناسەساردانە زەرەر دەكەن كە پارەی ئەوەیان نیە لە نەخۆشخانەو عیادە ئەهلیەكان چارەسەری خۆیان بكەن.

بۆیە بەبۆچوونی من راگرتنی دەوام لەنێو نەخۆشخانەیەكی حكومی كە رەنگە ببێتە هۆی مردنی هاوڵاتیەكی داماوی هەژار هیچ پەیامێك ناگەیەنێتە دەسەڵات و رای گشتی بەتایبەت كە دەبینین بەشێك لەو پزیشك و كارمەندە مانگرتوانە لە نەخۆشخانە ئەهلیەكان دەوامی خۆیان دەكەن و لەبازاری پزیشكیدا ( لەخزمەتی مرۆرڤایەتیدان).

بەبۆچوونی من مانگرتنی پزیشكان و كارمەندانی تەندروستی ئەوكاتە هەنگاوێكی دیموكراسیانەی مانا بەخش و سەركەوتوانەیە كەلە عیادە تایبەتیەكان و نەخۆشخانە ئەهلیەكان دەست پێبكات بۆئەوەی لەلایەك هاوڵاتی هەژار و داماو زیانی پێنەگات لەلایەكی دیكەش خەڵكی خاوەن بریار و دەسەڵات بزانێـت نەبوونی چارەسەری و كارنەكردنی پزیشكان یانی چی و تێبگەن كە پزیشكان خاوەنی هەڵوێستی مرۆییانەن و ئامادەن لەپێناو گەیاندنی داواكانیان چەند رۆژێك عیادەو نەخۆشخانە ئەهلیەكان دابخەن بەڵام لە نەخۆشخانە حكومیەكان لەخزمەتی خەڵكی هەژارو داماودان.  

خەستەخانە و زێرەڤانی

د. رەوشت رەشید

ماوەیەك بەر لە ئێستا بۆ وەدەستهێنانی هەندێك لە مافەكانیان پزیشكانی شاری هەولێر مانگرتنێكیان راگەیاند. یەكێك لە هۆكارەكانی ئەو مانگرتنە ئەوە بوو چەندین جار لەلایەن چەكدراران و هەندێك خەڵكی دەسەڵاتدار لەكاتی ئیشكردن هێرش كراوەتە سەر پزیشكان و سوكایەتیان پێكراوە، هەربۆیەش یەكێك لە داواكان بریتی بوو لەوەی چیتر هێزەكانی پۆلیس لە پاسەوانێتی و پرسگەی نەخۆشخانەكان نەمێنن و لەجیاتی ئەوان هێزەكانی زێرەڤانی بەو كارە هەڵبستن، بەوپێیەی كە پۆلیس نەیتوانیوە وەكو پێویست بەرگری و پارێزگاری بكات و بەبەرچاوی ئەوانەوە سوكایەتی بە پزیشكان كراوەو هەندێك جاریش پۆلیس خۆی بەشداری ئەو سوكایەتیپێكردنەی كردووە.  

دیارە پزیشكان چەندین داوای تریشیان پێشكەش بە حكوكمەت و لایەنە  پەیوەندیدارەكان كردبوو بەڵام یەكەم داوا كە جێبەجێ‌ كرا بریتی بوو لەوەی پرسگەو پاسەوانێتی سەرجەم نەخۆشخانەو بنكەكانی تەندروستی لە هەولێر تەسلیم بە زێرەڤانی كرا.

ئەگەرچی تا سەرئێسقان هاودەنگ و هاوڕام لەگەڵ پزیشكانی هاوەڵم بۆ وەدیهێنانی مافەكانمان و بەهەموو شێوەیەك دژی ئەو پێشێلكاریانەم كە دەرهەق بە پزیشكان دەكرێت، بەڵام ئەمە رێگر نیە لەوەی چەند پرسیارو سەرنجێك بخەمە روو دەربارەی سپاردنی نەخۆشخانەكان بە هێزەكانی زێرەڤانی .

سەرەتا دەپرسم ئایا بۆچی لە وڵاتی ئێمە پۆلیس دسەڵاتی نیەو بۆچی زێرەڤانی هەیبەت و دەسەڵاتی لە هی پۆلیس زیاترە؟ ئایا ئەو شتانە چین كە زێرەڤانی دەتوانێت بیانكات و پۆلیس ناتوانێت؟ ئایا كێ‌ بەرپرسە لەوەی هێزێكی یاسایی ودێرینی وەكو پۆلیس ئاوا بچوك بێتەوەو هەیبەت و شكۆ و متمانەی لای خەڵك نەمێنێت و وابكات پزیشكان داوای هێزی ترو پاڵشتی تری جگە لەپۆلیس بكەن؟

كاتێك باسی زێرەڤانی دەكرێت من بیرم بۆئەوە دەچێت كە هێزێك بێت لە حەمرین و خانەقین و مەندەلی و ناوچە جێناكۆكەكان خەریكی خزمەت و گیانفیداكاری بن و سینگی خۆیان كردبێتە قەلغانی گولەی هەموو ئەو دوژمنانەی كە دەیانەوێت غەدر لە كورد بكەن، نەوەك چەند چەكدارێك بن لە پرسگەی نەخۆشخانەكان خەریكی چارەسەركردنی كێشەی نێوان پزیشكان و هاوڵاتیان بن و دەسەڵات بەكاریان بێنێت بۆئەوەی بیسەلمێنێت كە پۆلیس تواناو شەرعیەتی پاراستنی یاسا وژیانی خەڵكی نیە. هەبۆیەش وێنەی ئەوەی كەوا یەكەم كەسێك كە لەنێو بنكەكانی چارەسەری پێشوازی لە نەخۆش و هاوڵاتیانی مەدەنی بكات بریتی بێت لە زێرەڤانی وێنەیەكە چەندە كۆمیدیە ئەوەندەش تراژیدی و، دۆخێكە چەندە نەشازە ئەوەندەش غەمگین و ناهاوسەنگ.

دیارە ئەم دۆخە زۆر نزیكە لەوەی لەسەردەمی بەعس دەربارەی پۆلیس و هێزە تایبەتەكان دەمانبینی. بەعس ئیشێكی گەورەی كرد بۆئەوەی پۆلیس و هێزە مەدەنیەكان بەهاو دەسەڵاتیان نەمێنێت و لەبری ئەوان چەندین هێزی تری لەژێر ناوی جۆراوجۆری وەك (قوات خاسە) و (فیدائیەكانی سەدام ) و (حەرەس جمهوری) و (مغاویر) دروست كرد كە هەرهەموویان دەسەڵاتیان لەهی پۆلیس زیاتر بوو.

ئەم داوایەی پزیشكان و ئەم قەبوڵكردنەی حكومەت دانپیانانێكی زۆر ئاشكرایە كە پۆلیس لە وڵاتی ئێمە دەسەڵاتی نیە و هی ئەوە نیە پشتی پێببەسترێت، لەلایەكی تریش مەیلێكی دەسەڵاتە بۆ شەرعیەتدان و جێپێگرتنەوەی هێزی تری وەك زێرەڤانی و بەشداریپێكردنی ئەو هێزانەیە لە ژیانی مەدەنیانەی خەڵك و فەرمانبەران و بەعەسكەریی كردنی نەخۆشخانەو فەرمانگە حكومی و خزمەتگوزاریەكانە، كە بەمانایەكی تر بریتیە لە بەعەسكەرتارێتیكردنی ژیان.

ئێستا داواكەی پزیشكان وەك مسەلەی فیلەكەی خاوەنشكۆ وایە: لەجیاتی ئەوەی گلەیی لە دەسەڵات بكەن و بڵێن چەكدار و پیاوە دەسەڵاتدارەكانی ئێوە لەنێو بنكەكانی تەندروستی شكۆو كەرامەتیان شكاندووین، هاتوون ئەڵێن ئەی خاوەنشكۆ زێرەڤانی و هێزی تایبەتمان بۆ بنێرە بۆئەوەی بەردەوام بەبەرچاومانەوە بن و ئاگایان لێمان بێت. هیوادارم رۆژێك نەهێت پزیشكان بلێن هەزار خۆزگەمان بە كفن دز.    

وەزیفەو ویژدان

د. رەوشت رەشید

كەسێك لە ماناكانی ژیان و ئەخلاق تێبگات دەزانێت كە ئیلتیزامێكی ئەخلاقی ومەبدەئی هەموو خاوەن پیشەیەك بەپیشەكەی خۆی دەبەستێتەوە، جا ئەم پیشەیە رەسمی بێت یان غەیرە رەسمی ، حكومی بێت یان غەیر حكومی. لەنێوان دارتاشێك وپیشەكەی جۆرێك لە ئیلتیزام هەیە، لە نێوان وێنەگرێك و ئیشكردنەكەی جۆرێك لە ئیلتیزام هەیە، لەنێوان نوسەرێك ونوسین، لە نێوان مامۆستایەك ومەنهەجی وانە گوتنەوە، لەنێوان فەرمانبەرێك ودائیرەكەی.. لەنێوان هەموو ئەمانەدا جۆرێك لە ئیلتیزام هەیە. ئەم ئیلتیزامە ماناو مەدلولی جۆراوجۆری لەپشتە، لەوانەیە ئەو ئیلتیزامە پیشەیی بێـت ، یان ئیستاتیكی، یان پەروەردەیی، یانیش ئینسانی، بەڵام دواجار هەریەك لەو ئیلتیزاماتانە ئەخلاقێك دەیانبات بەڕێوە كە بەبێ‌ ئەو ئەخلاقیاتە، هەم پیشەكەو هەم خاوەنی پیشەكەش بەشێكی زۆر لە هەیبەت ورەوایەتی خۆیان لەدەست دەدەن ودەكەونە چوارچێوەی گومانەوە.

لە ماوەی رابردوودا رێپۆرتاژێكم بینی كە لەیەكێك لە رۆژنامەكان بڵاوكرابوەوە،  ئەو رێپۆرتاژە ناوی یەكێك لە پزیشكە پسپۆرەكان دێنێت كە وەڵامی برادەرانی ئەورۆژنامەی نەداوەتەوەو فەرمویەتی:(لە عیادە مەجالم نیە، مەگەر لە دەرفەتێكی تر بێن بۆ نەخۆشخانە). 

دیارە ئەمە تاكە رووداونیە، من بۆخۆم رۆژێكیان چومە عیادەی یەكێك لە پزیشكە پسپۆرەكانی هاوپیشەی خۆم، ویستم باسی بابەتێكی لەگەڵدا بكەمەوە، یەكسەر رایگرتم وگوتی: (دكتۆر گیان ئەم مەوزوعە لێرە باس مەكە، وەرە لە نەخۆشخانە باسی دەكەین).

دیارە مانای هەرە سادەی ئەم وەڵامەی ئەو پزیشكە بەرێزانە ئەوەیە ئەوان لە عیادە سەرقاڵی نەخۆش بەڕێكردنن ومەجالی قسەو باسیان نیە، بەڵام لە نەخۆشخانە مەجالیان زۆرە..لێرەدا دەپرسین ئایا بۆچی پزیشكان لە عیادەی تایبەتی خۆیان مەجالی قسەكردنیان نیە بەڵام لە نەخۆشخانە مەجالیان زۆرە؟ ئایا بۆچی پزیشكان لە عیادەكانیان كات ئەوەندە گرنگە كە مەجالیان نیە دوو قسەی تیا بكەن، كەچی لە نەخۆشخانە كە رۆژانە هەزاران نەخۆش رووی تێدەكات وپڕە لە ئیش وسەرقاڵی، كات ئەوەندە بێنرخەو ئەوەندە زۆرە كە ئاساییە هەرباس وخواسێكی لێبكەنەوەو تا حەز دەكەن قسە بكەن؟!.

 من لێرەدا هەندێ‌ لەو خاڵانە باس دەكەم كە تێماندەگەیەنێت ئەو هەموو مەجالەی پزیشكان لە نەخۆشخانە حكومیەكان لەكوێوە دێت:

1- هەموو پزیشكێكی پسپۆر لە هەفتەیەكدا رۆژێكی بۆ دانراوە كە دەبێت لەو رۆژەدا لە سەعات هەشتی بەیانی تا یەكی نیوەڕۆ نەخۆش ببینێت وچارەسەریان بكات. زۆربەی پسپۆرە بەرێزەكان لەو پێنج سەعاتەی كە بۆیان دانراوە تەنها چەند دەقیقەیەك دەچنە راوێژكاریەكان و، پاشان وەزعەكە تەسلیمی ئەو پزیشكە گەنجانە دەكەن كە لە قۆناغی خوێندن وفێربووندان . 

2- هەر پزیشكێكی پسپۆر پێویستە هەموو بەیانیەك ، هەموو ئەو نەخۆشانە ببینێت كە داخیلی كردوون و، دەبێت بە تێروتەسەلی بیانپشكنێت و، بەردەوام چاودێری باری تەندروستیان بكات. كەچی لە نەخۆشخانەكانی ئێمە جگە لە ژمارەیەكی كەمی پزیشكان، هیچ پزیشكێكی پسپۆر وەكو پێویست بەو كارە هەڵناستێت وزۆربەیماندوبون وبەرپرسیارێتی دەخەنە ئەستۆی پزیشكە لاوەكان.

3- لە هەندێ‌ لە نەخۆشخانەكان شوێنێك هەیە پێیدەڵێن شوێنی ئیسراحەتی پزیشكان. ئەوەی جێی سەرەنجە ئەوەیە ئەو شوێنە لەگەرمەی دەوامی رەسمیدا وەكو دیوەخان وایەو، بەشێكی زۆری پسپۆرەكان لەوێ‌ خەریكی چا خواردنەوەو نوكتە گێڕانەوەن ، لەكاتێكدا نەخۆشەكان ئەم ژورو ئەو ژور بەدوای ئەم بەرێزانە دەگەڕێن. ئەو پزیشكانەش كە ناچنە ئەو شوێنە یان لە ژوری تایبەتی خۆیانن یانیش نەخۆشخانە بەجێدەهێڵن ودەڕۆن ئۆغر.

ئیدی پزیشكێك لە راوێژكاری دەوام نەكات و، لە هەفتەیەكدا تەنها چەند دەقیقەیەك نەخۆشەكان ببینێت و باقی خەریكی چا خواردنەوەو ئینتەرنێت وقسەی قەڵەو بێت، چۆن  لە نەخۆشخانەدا مەجالی یەكجار زۆرنابێت، بەتیایبەت كە دەسەڵاتێك نەبێت  لێیبپرسێتەوەو پێی بڵێت: ئەی ئەوەی ئیدیعای مرۆڤدۆستی دەكەیت،  خۆ تۆ لە نەخۆشخانەش پارە وەردەگریت،  تاكەی ئەو هەموو بێویژدانیە؟  

   

یەكێتی و پارتی لە چ وەزعێكدان

د. رەوشت رەشید

لەپەیرەوی ناوخۆی سەندیكای پزیشكانی كوردستان هاتوە كە دەبێت سەندیكا هەموو چوارساڵ جارێك هەڵبژاردن و كۆنگرەی خۆی بكات. بەڵام نزیكەی 10-12 ساڵ تێپەری و سەندیكای پزیشكان كۆنگرەی نەكردووەو لەرووی یاساییەوە شەرعیەتی نەماوەو دوای یەكگرتنەوەی دوو لەتەكەی سەندیكا، شەش مانگ یەكێـتی و شەش مانگیش پارتی سەندیكا بەرێوە دەبات و وەك هەڵگرتنی تەرمی مردوو، بەنۆرە لەیەكتری وەردەگرن. 

ئەم بەرێوەبردنە هەزەلیە كە لە هەمووشتێك دەچێت لە كاری سەندیكایی نەبێت ناكەینە تەوەری قسەكردن، بەڵام دەمانەوێت قسە لەسەر هەڵوێست و وەزعی ئەم دوو حیزبە بكەین لە پرۆسەی ئەنجامدانی كۆنگرەی داهاتووی سەندیكای پزیشكان.

پێش نزیكەی 10 مانگ ودوای فشارێكی زۆر لەلایەن پزیشكان بە كتابێكی رەسمی لەلایەن سەندیكای پزیشكانەوە بریاردرا كە لەمانگی 11 ی ساڵی 2011 هەڵبژاردنی سەندیكا ئەنجام بدرێت. ئیدی لێژنەی ئامادەكاری كۆنگرە پێكهێنراو پزیشكان ئاگاداركرانەوە كە خۆیان ئامادە بكەن بۆ هەڵبژاردن. 

سەرەتا یەكێتی وپارتی وا تێگەیشتبوون كە ئەم جارەش دەتوانن وەكو هەموو جارێك پۆست و پایەوكورسیەكانی سەندیكاكە لەنێوان خۆیان بەش بكەن و بە سینارۆیەك دیموكراسیەتی هەڵبژاردنی سەندیكا بە میدیاو پزیشكان بفرۆشنەوە. بەڵام دواتر كاتێك بینیان پزیشكان چاویان لەجاران كراوەترەو هۆشیارتر لەجاران سەیری تێكرای پرۆسەكە دەكەن وكاتێك تێگەیشتن كە ئیدی خەڵك گاڵتەی بەم مۆدیلی بەرێوەبردن و بەم مەهزەلەی دیموكراسیەتە دێت وچیتر پزیشكان ئامادە نین كوێرانە بچنە هەڵبژاردن و بەشداربن لە پێكهێنانی سەندیكایەكی سەوز وزەردی كارتۆنی، ئیدی كێشە كەوتە نێوان ئەندامانی لێژنەی ئامادەكاری هەڵبژاردن ولەدەرەوەش یەكێتی وپارتی كەوتنە یاریكردن و پلاندانان بۆ پەكخستنی پرۆسەكە. 

ئەوەبوو هەر رۆژەو بریارێك و هەر رۆژەی بەروارێك بۆ ئەنجامدانی هەڵبژاردنەكە دەخرایە روو. سەرەتا بریاریان دا هەڵبژاردن بەلیستی حیزبی داخراو بێت ،دوایی كە نارەزایی پزیشكانیان بینی وتیان نەخێر بە لیست نابێت بەڵكو هەموو پزیشكێك دەتوانێت ببێتە نوێنەری پزیشكان وهەڵبژارن بە كراوەیی دەبێت. پاشان ئەندامانی یەكێتی و پارتی كەوتنە بڵاوكردنەوەی نوسین و بەیاننامە لەدژی یەك. هەریەك ئەوەی تری بەوە تاوانبار دەكرد كە یەكلایەنانە بریار دەدات وپابەند نیە بە ئیتیفاقیەی ستراتیژی. دواتر دوای چەندین كۆبوونەوەو دوای چەندین  جار گۆرینی ئەندامانی لێژنەی ئامادەكار و دوای چەندین دواخستن بۆ بەرواری هەڵبژاردنەكە بریاریان دا كە هەڵبژاردن بەشێوەی لیستی كراوەی رێژەی بێت و یەكێتی و پارتی بەیەك لیست بەشداری هەڵبژاردن بكەن و هەڵبژاردنەكەش لەمانگی 5 ی 2012 بكرێت.

كاتێك سەیری ئەم فلیمە دەكەین یەكەم پرسیار كە دێت بە هزرمان ئەوەیە بۆدەبێـت هەڵبژاردنی پزیشكان بكرێت بە پرۆسەیەكی سیاسی حیزبی؟ بۆدەبێت پزیشكان نەتوانن بەشێوەیەكی سەربەخۆ و بێ‌ دەست تێوەردانی یەكێـتی وپارتی وهێزە سیاسیەكانی دی نوێنەری خۆیان هەڵبژێرن؟ تاكەی دەبێت سێبەری یەكێتی و پارتی بەسەر هەموو پرۆسەیەك و هەموو كونجێكی ژیانی ئەم میللەتەوە بێت. بۆ دەبێت لەدەرەوەی بریار وبەرژەوەندیەكانی یەكێتی وپارتی هیچ بریارو بەرژەوەندیەكی دیكەی گشتییش مومكین نەبێت؟

بەڵام لەلایەكی ترەوە ئەم وێنەیە چەندە تراژیدی و خەمهێنە، ئەوەندەش مژدەبەخشەو ئەوراستیەمان پێدەڵێت كە یەكێتی و پارتی لە چ دۆخێكی ناجۆر و ناهەموار دەژین. ئەم رووداوە تێماندەگەیەنێت كە یەكێتی و پارتی بەراستی متمانەو باوەریان لەنێو توێژە رۆشنبیرەكانی كۆمەڵگای ئێمە لەدەستداوەو خۆیشیان بەبینینی ئەو ژمارە كەمەی ئەندامانیان و بەم هەموو نارازی و بەرهەڵستكارە وبەدابەزینی ئاستی خەبات و تێكۆشانی سیاسیان بۆ ئاستی شەركردن لەسەر كورسیەكی سەندیكای پزیشكان و نەتوانینیان لە دەستنیشانكردنی چەند كادیرێك كە جێی متمانەو رەزامەندی خەڵك بن، تێگەیشتوون كە لە چ وەزعێكی ناهەموار وپڕناكۆكیی دەژین. وەزعێك كە چەندە ناجۆرو تاریكە ئەوەندەش مژدەی سەرەتایەكی تازە بە كۆمەڵگای ئێمە دەبەخشێت.

چەك و كارەسات

د. رەوشت رەشید

چەند رۆژێك لەمەوبەر لەدوای چەند یاریەكی یتۆپی پێی ئەوروپی لەشاری هەولێرو شارەكانی تری كوردستان تەقەیەكی زۆر كراو چەندین جاری تریش بەبۆنەی بردنەوەی تیپێكی وەرزشی یانیش لەبەر هەر بۆنەیەكی تر ئاسمانی شارەكان كراون بە یەك پارچە ئاگرو لەگەڵ خۆیدا چەندین قوربانی خستۆتە نەخۆشخانەو گۆرستانەكانەوە. كاتێكیش پێش چەند رۆژێك دەربارەی ئەم دیاردەیە چاوپێكەوتن لەگەڵ یەكێك لە بەرپرسەكانی پۆلیسی شاری هەولێر كرا زۆر بە راشكاوانە ووتی: ئێمە توانای كۆنترۆڵكردنی ئەم دیاردەیەمان نیە. هۆكاری سەرەكی ئەم تەقەكردنە ئەوەیە هەولێرو شارەكانی دیكەی كوردستان بونەتە جبەخانەیەكی گەورەو دەگمەن وایە ناڵێك بدۆزیتەوە پارچەیەك چەكی تێدا نەبێت.

ئەم پرچەك كردنەی وڵات هەربەتەنها نەبۆتە هۆی تەقەكردن لەكاتی بۆنەكان و برینداربوون ومردنی چەند كەسێك دەرەنجامی ئەو تەقەكردنە، بەڵكو لەگەڵ خۆیدا چەندین دەرەنجامی دیكەی نێگەتیڤی خستۆتە نێو ژیانی ئێمە.

یەكێك لە دەرەنجامەكان بریتیە لەوەی بەشێكی زۆری كێشەو گرفتە كۆمەڵایەتیەكان بەخوێن و  مەرگەسات تەواو بن. كاتێك دوو كەس یان دوو بنەماڵە دەبێتە شەریان، گومانی تێدا نیە ئەگەر چەك لەبەردەست نەبێـت ئەوا لەخراپترین حاڵەتدا شەرەكە بەچەند بۆكسێك یان ئەوپەریەكەی سەرشكانێك كۆتایی دێت و دواتر ئاشتبوونەوەو ئاسایی وەزعەكە كارێكی ئاستەم نابێت. بەڵام كاتێك چەك لەبەردەست بێت ئەوا دەرەنجامی كێشەو شەرو ناتەباییە كۆمەڵایەتیەكان ئەو كارەسات وماڵوێرانیە دەبێت كەلەماوەی رابردوودا لە چەمچەماڵ و هەولێر و دهۆك روویانداو تیایدا چەندین رۆڤ لەسەر چەند گرفتێكی زۆر سادە بوونە قوربانی.

 دەرەنجامێكی دیكەی ئەو پرچەك كردنە بریتیە لەو هەموو حاڵەتی خۆكوشتنەی كەلەرێگەی چەكەوە ئەنجام دەدرێن. لێكۆڵینەوە زانستیەكانی بواری تەندروستی دەروونیی ئەوەیان سەلماندوە كە یەكێك لە هۆكارەكانی خۆكوشتن بریتیە لە فەراهەمبوونی كەرەستەی خۆكوشتن (وەك ئاگرو چەك و دەرمان...) . هەبوونی چەك لەزۆربەی ماڵەكانی كوردستان یەكێكە لەو هۆكارانەی وایكردوە بەشێك لەگەنجان لەرێگەی چەكەوە كۆتایی بەژیانیان بێنن و رەنگە ئەگەر ئەو چەكە لەبەردەست نەبێت خۆكوشتنەكە دوابكەوێت و دواتر رێی لێبگیرێت.

ئەمە جگە لەوەی كە ئەم پرچەك كردنە جۆرێك لە هەستی خۆبەزلزانیی و توندوتیژی وعەنتەریاتبازیی لای هەندێك لە خەڵك دروست كردووە كە رۆحی لێبوردن وبەخشندەیی تاسەرئێسقان لەكۆمەڵگای ئێمە كاڵ كردۆتەوە.

ئێستا بابپرسین ئەم پرچەك كردنە لەكوێوە سەرچاوەی گرتووە و هۆكارەكانی كامانەن؟

دیارە بەشێك لە پرۆسەی پرچەك كردنی كۆمەڵگای كوردی دەگەرێتەوە بۆ سەردەمی بەعس وپەیوەندیدارە بە پرۆسەی بەجاشكردنی كورد كاتێك بەعس چەك و تەقەمەنیەكی زۆری بەسەر جاشەكان دابەشكرد.

ئەم پرۆسەیە بەردەوام بوو تا راپەرین، لەراپەرینیش رێژەیەكی زۆری چەك كەوتە دەست هاوڵاتیان و ماڵێك نەما پارچەیەك چەك تیایدا نەبێتە مەزهەریەی ژووری مێوانەكانی.

دواتریش لەشەری ناوخۆدا دەسەڵاتی كوردی دیسان پرۆسەی پرچەك كردنی ماڵی كوردی زیندوو كردەوەو جارێكی تر چەكهەڵگرتن و هەبوونی چەك لە هەموو ماڵێك بوو بە مۆدێل.

گەورەترین كێشە لەم دۆخەدا ئەوەیە بەشێكی زۆر لەو خەڵكانەی چەكیان هەیە مۆڵەتی یاساییان هەیەو تائێستاش دەسەڵاتی كوردی بەردەوامە  لەبەخشینی ئەو مۆڵەتەو كەچی لەولاشەوە دەفەرموون( ئێمە توانای كۆنترۆڵكردنی تەقەكردنمان نیە).

بێگومان توانای كۆنترۆڵكردنتان نامێنێت چونكە خۆتان شەرعیەتتان بەخشیوەتە چەكهەڵگرتن و خۆتان بەشداربوون لە پرچەك كردنی ئەم وڵاتەو تائێستاش بەردەوامن لەم شەرعیەتپێدانە.

یەكێك لەو هەنگاوە گرنگانەی كە دەبێت حكومەت بیری لێبكاتەوە بۆچارەسەركردنی كێشەی هەبوون و بەكارهێنانی چەك لەناو كۆمەڵگا بریتیە لە دەركردنی بریارێكی یاسایی بۆ قەدەغەكردنی هەبوونی چەك لە ماڵەكان و سەندنەوەی مۆڵەتی چەكهەڵگرتن لە هاوڵاتیانی ئاسایی و سیڤیل وكورتكردنەوەی مۆڵەتی  هەڵگرتن و بەكارهێنانی چەك بۆ پاسەوان وسەربازو پۆلیس و هێزە یاسایی و شەرعیەكان، ئەگینا حكومەت بەرپرسی یەكەمی ئەم هەموو ماڵوێرانیە دەبێت كە چەك بەرهەمی دێنێت.